ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΟΥ XΡΟΝΙΟΥ ΠΟΝΟΥ: ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ-ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΚΑΙ Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΗΣ ΠΑΡΗΓΟΡΗΤΙΚΗΣ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΣΤΟΥΣ ΧΡΟΝΙΟΥΣ ΑΣΘΕΝΕΙΣ

Γράφει η Κοινωνική Λειτουργός, Μαρία Μελέκου

Τελειόφοιτη ΜΠΣ, διαχείριση γήρανσης και χρονίων νοσημάτων

Ένα δυσειδές αλλά σύνηθες χαρακτηριστικό των τελευταίων δεκαετιών αποτελεί η ολοένα αυξανόμενη επικράτηση χρόνιων διαταραχών,  συναφής με έναν εξίσου μεγάλο αριθμό ατόμων, που τελούν υπό καθεστώς ευπαθών καταστάσεων και χρόνιων νοσηροτήτων, οι οποίες  τείνουν να επηρεάζουν αρνητικά την ποιότητα της ζωής τους.

Η σχετιζόμενη με την υγεία ποιότητα ζωής (HRQoL) αφορά μία πολυδιάστατη συνθήκη, συνδεόμενη με το βαθμό ευμάρειας του ατόμου τόσο σε φυσικό, ψυχοσυναισθηματικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο, που μπορεί να διαφοροποιηθεί από μία ενδεχόμενη ασθένεια και τις επιπτώσεις της, ακόμη και υπό καθεστώς θεραπείας. (Megari, K., 2013)

Επιπλέον ορίζεται ως η αξία αυτή που αναπλαισιώνεται από τη χρονική στιγμή που το άτομο βιώνει αναπηρία ή λειτουργικές διαφοροποιήσεις, ενστερνιζόμενο πρωτόγνωρες  αντιλήψεις, κοινωνικές ευκαιρίες ή αποκλίσεις, δεδομένης μίας ασθένειας, ενός τραυματισμού, μίας θεραπείας ή μίας πολιτικής. (Patrick, DL., Erickson P. , 1993)

Μια πολυσήμαντη – άμεση επίπτωση των χρόνιων παθήσεων είναι ο πόνος, ο οποίος κάθε φορά θα πρέπει να ερμηνεύεται στα πλαίσια αλληλεπίδρασης με τον ίδιο τον ασθενή, τις καταβολές του, το πολιτισμικό  και ψυχοσυναισθηματικό του υπόβαθρο. Επομένως ο πόνος εξισώνεται ως ένα μέγεθος, αντιστρόφως ανάλογο της ποιότητας ζωής και γι΄αυτό η διαχείριση του αποτελεί μείζων ζήτημα που απασχολεί τα σύγχρονα κοινωνικά συστήματα και θα απασχολήσει τις μελλοντικές κοινωνίες.

Η αντίληψη του πόνου και οι συμπεριφορές που σχετίζονται με αυτόν, συνδέονται με το κοινωνικοπολιτισμικό υπόβαθρο του εκάστοτε ατόμου που τον βιώνει. Επιπλέον, ο πόνος γίνεται αντιληπτός από την αλληλεπίδραση συναισθηματικών, γνωστικών και αισθητηριακών συνιστωσών του κάθε ανθρώπινου οργανισμού.

Από πολιτισμικής απόψεως  ο πόνος ορίζεται ως μία φυσιολογική και ψυχολογική εμπειρία και για την εκάστοτε κουλτούρα υπάρχει διαφορετική ουδός που αυτός σηματοδοτείται.

Από την άλλη πλευρά διαπιστώνονται ομοιότητες για διαφορετικές πολιτισμικές ομάδες, αναφορικά με τις λέξεις που χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν το είδος και το βαθμό του πόνου. Για παράδειγμα αυτή καθαυτή η λέξη πόνος χρησιμοποιείται προκειμένου να εκφραστεί  η αφορητότητα μίας κατάστασης, ενώ η λέξη οδύνη ή άλγος χρησιμοποιούνται αντιστοίχως όταν ο πόνος εντάσσεται σε μικρότερη κλίμακα.

Οι δε συμπεριφορές και στάσεις του εκάστοτε ασθενή έναντι του πόνου πιθανόν να συνδέονται με το πολιτισμικό του υπόβαθρο και την κουλτούρα. Για παράδειγμα ορισμένοι αντιδρούν στον πόνο στρίβοντας  το σώμα τους προς τα μέσα ή  αλλιώς διατηρώντας εμβρυική στάση εκφράζοντας  με αυτόν τον τρόπο την κατάσταση του πόνου ως μία απόλυτα προσωπική εμπειρία. Επιπλέον και σύμφωνα με τις αντιλήψεις που επικρατούν για τους πολιτισμούς της Ανατολής, επικρατεί η άποψη ότι τα άτομα που ανήκουν σε αυτές τις κουλτούρες επιδεικνύουν μεγαλύτερη ανοχή στον πόνο συγκριτικά με τους πολιτισμούς της δύσης. Στα υπερισχύοντα κράτη πάλι, όπως είναι οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής  ο πόνος είναι κάτι κακό, που δεν χρειάζεται κάποιος να το υφίσταται και επομένως θα πρέπει να εξαλειφθεί.

Τοιουτοτρόπως, οι ειδικοί υγείας θα πρέπει να έχουν επίγνωση αναφορικά με τις δικές τους προσωπικές πεποιθήσεις για την αντίληψη του πόνου έτσι ώστε να προβαίνουν σε αντικειμενικές εκτιμήσεις και ενδεδειγμένες θεραπευτικές προτάσεις για τους ασθενείς. Η υποτίμηση ή υπερεκτίμηση του πόνου για έναν ασθενή  μπορεί να είναι αποτέλεσμα της άγνοιας του επαγγελματία υγείας σε σχέση με το πολιτισμικό υπόβαθρο του ασθενή του  ή ακόμη δικών του στερεοτυπικών αντιλήψεων για τη συγκεκριμένη κατάσταση. Επομένως και σύμφωνα με τα διεθνή πρότυπα ο πόνος θα πρέπει να συνεκτιμάται σε συνάρτηση  με μία κατάσταση, ως το πέμπτο ζωτικό σημείο. (Callister, 2003)

Ένας από τους πιο διακεκριμένους ερευνητές στη μελέτη για τον πόνο, ο Waddell, εξέφρασε την θέση που υποστηρίζει ότι ο φόβος του πόνου μπορεί να είναι πιο καθηλωτικός από τον ίδιο τον πόνο. Σαν αποτέλεσμα σε  μία τέτοια περίπτωση, όπου η διάθεση του ατόμου λειτουργεί ως ανασταλτικός παράγοντας  για τη λειτουργικότητα του και την ενασχόληση των καθημερινών του δραστηριοτήτων, ο φόβος επί του πόνου  θα πρέπει να λαμβάνεται απλώς σαν μία διάσταση του πολυδιάστατου αυτού φαινομένου.

Επιπλέον, αρκετές μελέτες υποδεικνύουν το σχετιζόμενο με τον πόνο φόβο, ως έναν από τους ισχυρότερους παράγοντες πρόβλεψης των καταφανών επιδόσεων του ατόμου, των συνδεόμενων με την αυτοαξιολόγηση των επιπέδων ανικανότητας που σχετίζονται με τον οξύ και χρόνιο πόνο.

Για τους πάσχοντες ασθενείς με χρόνιο πόνο, ο πόνος και η καθηλωτική στάση – αναπηρία του ατόμου τείνουν να επιμένουν αδικαιολόγητα, ακόμη και μετά τη φάση της αποθεραπείας. Αυτή η κατάσταση ενδεχομένως αποτελεί μία αθέμιτη /ακούσια στρατηγική του ατόμου εφόσον αφορά μία παρατεταμένη περίοδο αδράνειας  η οποία μπορεί να οδηγήσει το άτομο σε ένα “άχρηστο σύνδρομο”, καθοριστικό για τη μετέπειτα πορεία του. Συνδέεται με απώλεια των φυσικών εφεδρειών, όπως μείωση κινητικότητας, μυϊκή ατονία και εντέλει μειωμένη ουδό στον πόνο (αλλοδυνία).

Κατά συνέπεια, η πραγμάτωση καθημερινών φυσικών δραστηριοτήτων μπορεί να οδηγήσει ευκολότερα το άτομο σε δυσανασχέτηση και πόνο. Τοιουτοτρόπως , η αποφυγή δραστηριοτήτων σταδιακά καθιερώνεται ως  μία συμπεριφορά που εν το χρόνω  τείνει να λάβει μέγεθος μία πάγιας, σταθερής κατάστασης.

Οι ειδικοί επί των διαφόρων συμπεριφορικών και γνωστικών προσεγγίσεων αναφέρουν ότι αυτή η χρονιότητα είναι συνδεόμενη με τα παθολογικά επίπεδα του φόβου.

Όταν ένα άτομο βιώνει τον πόνο, διέρχεται από διάφορα επίπεδα ψυχολογικής κατάπτωσης. Η ψυχοσυναισθηματική δυσχέρεια που δύναται να προκληθεί από τις αρνητικές σκέψεις που κάνει κάποιος για τον πόνο, δημιουργούν ένα ευρύ πεδίο που εκτείνεται από το ερέθισμα του πόνου έως το βίωμα της εμπειρίας αυτού. Επίσης, η λανθασμένη εκτίμηση γι’ αυτόν και οι συνακόλουθες επιπτώσεις, αυξάνουν την πιθανότητα της χρονιότητας. Τα άτομα που τον αντιμετωπίζουν ως μία επαπειλητική για την υγεία τους κατάσταση ενδεχομένως να αντιμετωπίζουν τον κίνδυνο του χρόνιου πόνου εν αντιθέσει με εκείνους που τον αντιλαμβάνονται ως μία επουσιώδη ενόχληση.

Παράλληλα ο σχετιζόμενος με τον πόνο φόβος φαίνεται να συνδέεται και με τις ανώτερες γνωστικές λειτουργίες. Οι έντρομοι ασθενείς βιώνουν μία κατάσταση συνεχούς επαγρύπνησης, αδυνατώντας να προσαρμόσουν την προσοχή τους οπουδήποτε αλλού πέραν του φόβου τους για τον πόνο. Κάτι τέτοιο έχει σαν επίπτωση ακόμη και την αδυναμία οργάνωσης και διαχείρισης της καθημερινότητάς τους καθώς και συναφών προβλημάτων που προκύπτουν μέσα σε αυτήν.

Επιμέρους παράγοντες που θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη είναι ο αυτοέλεγχος, η ανάληψη στρατηγικών, η προσωπικότητα του ατόμου, οι θρησκευτικές πεποιθήσεις αλλά οι περισσότερο σημαντικοί αφορούν τη διάθεση του ατόμου, τα επίπεδα άγχους και το βαθμό που το ίδιο σωματοποιεί τον πόνο μέσω του φόβου. (Innes, 2005)

 Η διαχείριση του πόνου έγκειται  στα πλαίσια παρηγορητικής  φροντίδας των χρόνιων ασθενών. Η  παρηγορητική φροντίδα συνίσταται σε μία προσέγγιση που θέτει ως βασική αρχή τη βελτίωση της ποιότητας ζωής των ασθενών και των συστημάτων στα οποία εμπλέκονται, λόγω των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν  με επαπειλητικές ασθένειες. Τοιουτοτρόπως, βασικό στόχο αποτελεί η πρόληψη και ανακούφιση των δυσειδών συνθηκών που επιφέρει μία σοβαρή νόσος, μέσα από την έγκαιρη αναγνώριση, εκτίμηση και θεραπεία του πόνου και επιμέρους νοσηροτήτων που λαμβάνουν τόσο φυσικές όσο ψυχοκοινωνικές και πνευματικές διαστάσεις.

Συχνά η παρηγορητική φροντίδα αφορά τη συνεχή και ολιστική στήριξη του ασθενή που βρίσκεται στα τελικά στάδια μίας νόσου, έχοντας ως επίκεντρο τον ίδιο τον πάσχοντα και τις ανάγκες του, όσο και τις ανάγκες της οικογένειας και των φροντιστών του. Επιπλέον το είδος και ο βαθμός που παρέχεται η συγκεκριμένη φροντίδα εξαρτάται από τις στάσεις και συμπεριφορές που αναπτύσσουν οι εμπλεκόμενοι, το βαθμό εξειδίκευσης και κατανόησης από πλευράς των ειδικών υγείας για τη διαχείριση αυτών των θεμάτων.

Επομένως η παρηγορητική φροντίδα δύναται να εφαρμοστεί οπουδήποτε δεδομένου του ανάλογου τεχνοκρατικού πλαισίου στήριξης. Επ’ αυτού και ανάλογα με τις βασικές αρχές του ΠΟΥ, ένα πλαίσιο/ σύστημα θεωρείται κατάλληλο για παροχή παρηγορητικής φροντίδας όταν:

• Παρέχει ανακούφιση επί του πόνου καθώς επίσης και επιμέρους στρεσογόνων συμπτωμάτων.

• Υποστηρίζει τη ζωή και νοηματοδοτεί το τέλος της ως μία φυσική διαδικασία εξέλιξης.

• Δεν δύναται ούτε να επισπεύσει αλλά ούτε και να επιβραδύνει τη διαδικασία του θανάτου.

• Λαμβάνει υπόψη αμφότερες τις ψυχολογικές και πνευματικές διαστάσεις της φροντίδας.

• Συνιστά ένα υποστηρικτικό περιβάλλον με σκοπό την ενθάρρυνση των ασθενών ώστε να οικειοποιηθούν ένα λειτουργικό τρόπο ζωής στον μέγιστο δυνατό βαθμό για τον καθένα και μέχρι να επέλθει ο θάνατος.

• Συνιστά ένα υποστηρικτικό περιβάλλον για το πάσχον σύστημα, δηλαδή την οικογένεια του ασθενή, συμπεριλαμβανομένης και της περιόδου του πένθους.

• Ενσωματώνει διεπιστημονικές παρεμβάσεις και προσεγγίσεις για την ταυτοποίηση των αναγκών των ασθενών και των οικογενειών τους.

• Προάγει την έννοια ποιότητα ζωής με σκοπό τη θετική επίδραση για την εξέλιξη/ πορεία της ασθένειας.

• Παρέχει υπηρεσίες σε πρώιμο στάδιο και παράλληλα με την εξέλιξη της νόσου, συνδυαστικά με επιμέρους απαιτούμενες θεραπείες που σκοπό έχουν να αυξήσουν το προσδόκιμο ζωής του ασθενή και οι οποίες δύνανται να προκαλέσουν κλινικές επιπλοκές που χρίζουν υποστηρικτικής  διαχείρισης. (Kopf,A., & Patel,N.B.,, 2010).

Η παρηγορητική φροντίδα  αρχικά αναπτύχθηκε για τους ασθενείς εκείνους που βρίσκονταν σε προχωρημένα στάδια καρκίνου και επιπρόσθετα για έναν σημαντικό αριθμό καρκινοπαθών ασθενών που λάμβαναν  υποστηρικτική φροντίδα  στα πλαίσια της ευρύτερης ογκολογικής φροντίδας. Ωστόσο τα τελευταία χρόνια προέκυψε ανάγκη για την εξυπηρέτηση ενός μεγαλύτερου  αριθμού ασθενών που αντιμετωπίζουν νοσηρές χρονιότητες με διακύμανση του εύρους που εκτείνεται από καρκινοπαθείς τελικού σταδίου έως και πάσχοντες με χρόνιες νόσους όπως τερματικές καρδιακές και ηπατικές νόσους, αναπνευστικές ανεπάρκειες, το σύνδρομο επίκτητης ανοσολογικής ανεπάρκειας (AIDS) και την πλάγια αμυοτροφική σκλήρυνση  (σύνδρομο ALS). (Meffert, C., et al. , 2016)

Επιπρόσθετα και στα πλαίσια προσωπικής σκέψης και συλλογισμού στην κατηγορία των ασθενών που χρίζουν παρηγορητικής φροντίδας θα μπορούσε να συμπεριληφθεί και μία άλλη μεγάλη κατηγορία: αυτή των γηριατρικών ασθενών. Οι γηριατρικοί ασθενείς και οι φροντιστές τους συνήθως αποτελούν ένα πάσχον σύστημα με βασικό χαρακτηριστικό την ευπάθεια, δεδομένων των συννοσηροτήτων, της πολυφαρμακίας, της γνωστικής και λειτουργικής έκπτωσης. Γι΄ αυτή τη συγκεκριμένη περίπτωση ο στόχος της παρηγορητικής φροντίδας θα μπορούσε να επικεντρωθεί σε παρεμβάσεις προκειμένου τόσο οι ασθενείς όσο και οι οικογένειές τους να ερμηνεύουν τις καταστάσεις περισσότερο ως προβλεπόμενες και λιγότερο ως βαρυσήμαντες και πάντα εντός του πλαισίου της ποιότητας ζωής δι’  αμφότερους ασθενείς και εμπλεκόμενο σύστημα.

Έργα που αναφέρονται

Callister, L. (2003). Cultural infuences on pain perceptions and behaviors. Home Health Care Management And Practice , 3(15), 207-211.

Innes, I. (2005). Psychosocial factors and their role in chronic pain: A brief review of developement and current status. Chiropractic and Osteopathy, 13:6, doi:10.1186/1746-1340-13-6.

Kopf,A., & Patel,N.B.,. (2010). Guide in Pain Management In Low Resource Settings. USA: IASP/International Association for the study of pain, σσ. 47-48.

Meffert, C., et al. . (2016). Identification of Hospital Patients in need of palliative care- a predictive score. BMC Palliative Care, 15- 21.

Megari, K. (2013). Quality of Life in Chronic Disease Patients. Health Psychology Research, doi:10.408/hpr.2013.e27.

Patrick, DL., Erickson P. . (1993). Health status and Health Policy: Quality Of life in Health care evaluation and resource allocation. Oxford University Press.

“ All the people perceive the concept of living good or being well, that is the same as being happy”.

Aristotle ~ 384-322 b.C

Ethica– Nichomachea

 Ευχαριστούμε την κ. Μελέκου.