Η σημασία της πατρικής παρουσίας

|| Αποκλειστικό ||

Γράφει η  Ιωάννα Πατσαβού

Κοινωνική Λειτουργός

Τον τελευταίο καιρό παρατηρείται συχνά η επιθυμία γυναικών να τεκνοποιήσουν  και να μεγαλώσουν ένα  παιδί χωρίς τη συμβολή του πατέρα, θεωρώντας πως ο ρόλος του είναι ελάσσονος σημασίας. Ορμώμενη από  αυτή τη  σύγχρονη αντίληψη θα γίνει μια προσπάθεια να παρατεθεί μια άλλη άποψη ανατρέχοντας κυρίως σε ψυχαναλυτικές και συστημικές  προσεγγίσεις.

Η ψυχολογία κατά τον περασμένο αιώνα αγνόησε για πολύ καιρό τον ρόλο του πατέρα. Ένας από τους πολλούς λόγους γι’ αυτή την αδιαφορία βρίσκεται στις ψυχολογικές θεωρίες που αναπτύχθηκαν αρχικά σε σχέση  με την πατρότητα. Κάποιοι από τους οποίους συνέβαλλαν ιδιαίτερα στην προώθηση αυτής της άποψης είναι ο  Erik Erikson και ο Sigmund Freud.  Και οι δύο παραπάνω ενίσχυσαν μέσα από τις θεωρίες τους ιδιαίτερα το ρόλο της μητέρας σαν το μοναδικό θεμελιωτή στη διαδικασία της ανάπτυξης του βρέφους. Λίγο αργότερα ο  θεμελιωτής  της ατομικής ψυχολογίας  Άλφρεντ  Άντλερ, και άλλοι σύγχρονοι ψυχολόγοι αναθεωρώντας τις φροϋδικές προσεγγίσεις μας βεβαιώνουν ότι ο ρόλος του πατέρα είναι άκρως σημαντικός! Και αυτή η σημαντικότητα του ρόλου του  φαίνεται καθαρότερα μέσα από την απουσία του!  Το ότι το σπίτι που μεγαλώνει ένα παιδί, και που μέσα σ’ αυτό κλείνονται όλες οι πρώτες παιδικές του αναμνήσεις λέγεται «πατρικό» , δεν είναι τυχαίο,  διότι ο πατέρας είναι ο “ηγέτης”, αυτός που θέτει τα θεμέλια για μια υγιή συναισθηματική και πνευματική οικογενειακή ζωή.  Ετυμολογικά η λέξη πατέρας, προέρχεται από τη λατινική λέξη  “pater”  που σημαίνει: προστάτης, αρχηγός, οδηγός, ή και δημιουργός. Η ερμηνεία αυτή, είναι αποκαλυπτική και ενδεικτική του ρόλου του.

Τη σπουδαιότητα του ρόλου του πατέρα τη βλέπουμε πρωτίστως στην κοινωνικοποίηση του παιδιού.  Σύμφωνα με τον Άντλερ, το αίσθημα της κοινωνικότητας αποτελεί το ύψιστο καθήκον του ανθρώπου. Ο βαθμός ανάπτυξης του αισθήματος αυτού, δίνει και  το μέτρο της ψυχικής υγείας του ατόμου.Ο ρόλος του πατέρα στην κοινωνικοποίηση του παιδιού λοιπόν είναι καταλυτικός, αφού ο ίδιος του ο εαυτός είναι το εργαλείο  που «μυεί» το παιδί στους κοινωνικούς κανόνες της ζωής. Αποκτώντας το παιδί το αίσθημα αυτό, θα είναι σε θέση σαν ενήλικας, να έχει αντικειμενική κρίση, συλλογική σκέψη και αγάπη προς τους άλλους. Εμπλουτισμένος ο συναισθηματικός κόσμος του παιδιού με το ιδεώδες αυτό, θα μπορεί να κατανοεί και να ερμηνεύει τη συμπεριφορά των συνανθρώπων του, δημιουργώντας μαζί τους, πιο βαθιές και ικανοποιητικές σχέσεις.

Ο πατέρας λοιπόν ως εκπρόσωπος των κοινωνικών κανόνων όταν είναι απών φαίνεται να δημιουργεί ένα μεγάλο κενό στο παιδί το οποίο σύμφωνα με έρευνες παρατηρείται συχνά πως μπορεί να γίνει φοβισμένο, επιθετικό και κοινωνικά δυσπροσάρμοστο. Παρατηρείται επίσης ότι μια μεγάλη κατηγορία των παιδιών αυτών  ίσως γίνονται ψυχρά, εμφανίζοντας αυτιστικά στοιχεία, αποφεύγοντας τη βλεμματική επαφή!  Φυσικό επακόλουθο αυτής της κατάστασης είναι η έντονη προσκόλληση προς τη μητέρα, η αδυναμία εξατομίκευσης και υγιούς ένταξης στο κοινωνικό σύνολο. (Dr Horst Petri, «Μεγαλώνοντας χωρίς πατέρα», Μετάφρ: Μαρία Λάμπρου, Εκδ.Θυμάρι, Αθήνα 2003)

Σύμφωνα με τον Φρόιντ, ο οποίος στη θεωρία του αναγνώρισε αργότερα τη σπουδαιότητα του πατρικού ρόλου ένα άλλο κομμάτι στο οποίο φαίνεται να είναι καταλυτικός ο ρόλος του πατέρα είναι στην κρίσιμη περίοδο του οιδιπόδειου σταδίου. Ο ρόλος του πατέρα, αποβαίνει καθοριστικός, θέτοντας φραγμό μέσα από τον πατρικό νόμο στην ερωτική διάθεση του παιδιού προς τη μητέρα.  Το παιδί δέχεται τα όρια που του θέτει αναβάλλοντας την ικανοποίηση των υποσυνείδητων σεξουαλικών του επιθυμιών. Κατά αυτό τον τρόπο, αυτό έχει σαν προέκταση να είναι το παιδί σε θέση να «μεταθέτει»  και άλλες του παρόμοιες επιθυμίες, να μπορεί να τις ελέγχει και να μην είναι έρμαιο των ενστίκτων του. Κατά αυτή την έννοια, εξανθρωπίζεται και κοινωνικοποιείται και όταν ξεπεράσει το οιδιπόδειο, επιδιώκει την αναζήτηση του άλλου φύλλου. Συμπερασματικά το οιδιπόδειο έχει οργανωτική δομή, αφού μέσα από το νόμο του πατέρα, το παιδί μαθαίνει να τιθασεύει τις ορμές του. Κανένα παιδί δεν υποφέρει τόσο από τον ευνουχισμό που υπόκειται κατά το Οιδιπόδειο στάδιο, αν δεν εμπλακεί σε μια παθολογική σχέση με κάποιον από τους γονείς του. Τέτοιες παθολογικές σχέσεις ενισχύονται μέσα από την έλλειψη του πατέρα, που δημιουργεί ίσως τις πιο τραγικές προϋποθέσεις για την ανάπτυξη της οιδιπόδειας σύγκρουσης τόσο στα αγόρια, όσο και στα κορίτσια! Το παιδί μεγαλώνοντας με την απουσία αυτού του «νόμου» μεγαλώνει τις περισσότερες φορές χωρίς ηθικούς φραγμούς και έχει εσωτερικές συγκρούσεις, παρουσιάζοντας συχνά διαταραχές στην ψυχοσυναισθηματική του εξέλιξη! Καθώς μέχρι πριν το στάδιο του οιδιπόδειου σταδίου το παιδί δεν αναγνωρίζει τη μητέρα σαν «άλλον», αλλά σαν ένα μέρος του εαυτού του ο πατέρας γίνεται ο πρώτος άνθρωπος που αγαπάμε καθώς πρόκειται για κάποιον «άλλον».  (Dr Horst Petri, «Μεγαλώνοντας χωρίς πατέρα», Μετάφρ: Μαρία Λάμπρου, Εκδ.Θυμάρι, Αθήνα 2003)

Αν και ο πατέρας με τη μητέρα δεν διαφέρουν ως προς την σημασία της σχέσης τους με το παιδί, πρέπει να τονιστεί ότι υπάρχει μια διαφορά στη συμπεριφορά τους απέναντι του. Από τις αρχές της δεκαετίας του 70, κατέληξαν στο σχήμα της τριγωνικής σχέσης. Η τριγωνική αυτή σχέση μητέρας –πατέρα –παιδιού, αρχίζει με τη φάση της απελευθέρωσης του παιδιού από τη μητέρα του, που τοποθετείται ανάμεσα στον 9^ο και 14^ο μήνα της ζωής του.  Ο πατέρας, προσφέρει την απαραίτητη υποστήριξη από τη στιγμή που το παιδί θ’ αρχίζει να αντιμετωπίζει δυσκολίες στην προσπάθεια που γίνεται να σταματήσει η φάση της συγχώνευσης  με τη μητέρα. Το να καταφύγει  για λίγο  στον πατέρα θα το προστατεύσει από τις έντονες φοβίες εγκατάλειψης. Ο κύριος ρόλος του πατέρα σ’ αυτή τη χρονική περίοδο είναι να βοηθήσει με την παρουσία του το παιδί να μετριάσει τους φόβους του, ώστε να μπορέσει να ελέγξει την επιθυμία του να μείνει προσκολλημένο στη μητέρα του. Στη φάση αυτή δηλαδή ο πατέρας έχει βοηθητικό ρόλο στον συναισθηματικό απογαλακτισμό του παιδιού από τη μητέρα!

Στο τριγωνικό αυτό σχήμα, το παιδί έχει στη διάθεσή του δυο χωριστούς ανθρώπους, τη μητέρα και τον πατέρα, που το αγαπούν και που του προσφέρουν δυο τελείως διαφορετικές δυνατότητες ταύτισης: Την ταύτιση μ’ ένα πρόσωπο γένους θηλυκού, και την ταύτιση μ’ ένα πρόσωπο γένους αρσενικού. Με τον τρόπο αυτό προάγεται αποφασιστικά η  διαδικασία ωρίμανσης του παιδιού, αφού μόνο μ’ αυτή τη διπλή ταύτιση μπορεί το παιδί να αναπτύξει μια πλήρη, θηλυκή ή αρσενική ατομική ταυτότητα! Φαίνεται λοιπόν ότι ο όρος έτερον ήμισυ δεν καλύπτει μόνο το αλληλοσυμπλήρωμα δύο ανθρώπων μεταξύ τους σαν ένα μεμονωμένο ζευγάρι, αλλά επεκτείνεται και στο παιδί. (Dr Horst Petri, «Μεγαλώνοντας χωρίς πατέρα», Μετάφρ: Μαρία Λάμπρου, Εκδ.Θυμάρι, Αθήνα 2003)

Σύμφωνα με την συστημική θεωρία, η οικογένεια αποτελεί ένα σύστημα. Ερευνώντας τις οικογενειακές σχέσεις, παρατηρούμε ότι οι κανόνες της συστημικής θεωρίας μεταφέρονται στην οικογένεια. Τα μέλη της οικογένειας συγκροτούν μερικά συστήματα, τα οποία πρέπει να έχουν εναρμονισμένη συμπεριφορά μεταξύ τους για να διατηρούν σταθερή ισορροπία.  Καθοριστική σημασία, σε σχέση με τους νόμους της συστημικής θεωρίας, παίζει σ’ αυτή τη περίοδο και η σχέση των γονιών μεταξύ τους.

Μόνο όταν ο άντρας αποδέχεται τη γυναίκα του ως σύντροφο και την επιβεβαιώνει στο μητρικό αλλά και στον γυναικείο της ρόλο, μπορεί εκείνη να νιώθει αρκετά ισορροπημένη και να αφήσει το παιδί της ελεύθερο. Ο άντρας αντίστροφα, εκπληρώνει καλύτερα τον πατρικό του ρόλο όταν νιώθει ότι αγαπιέται από τη γυναίκα του και ότι δεν παραγκωνίζεται από αυτήν στην εκπλήρωση των πατρικών του καθηκόντων.

Ένα επιτυχημένο τριγωνικό σχήμα προϋποθέτει οπωσδήποτε, έναν κύκλο θετικών σχέσεων. Όταν δεν υπάρχει ο πατέρας και το τριγωνικό σχήμα διαταράσσεται, εκ των πραγμάτων παύει καταρχήν να πρόκειται για ένα τρίγωνο, πράγμα που φανερώνει έλλειψη!

Το παιδί για να αναπληρώσει αυτή την έλλειψη στρέφεται αποκλειστικά στη μητέρα αφού η ανάγκη του για να πιαστεί από κάπου τώρα εντείνεται περισσότερο! Το σημείο αυτό είναι ιδιαίτερα κρίσιμο για την εξέλιξη του αφού υπάρχει τεράστιος κίνδυνος να παραμείνει συγχωνευμένο και να δημιουργηθεί εξάρτηση,  που μπορεί να συνεχιστεί και στην ενήλικη ζωή! (Kathryn Geldard and David Geldard, «Συμβουλευτική ψυχολογία στα παιδιά», Μεταφρ: Στέλιος Μεταξας, Εκδ. Ελληνικά γράμματα, Αθήνα 2004)

Το ρόλο του πατέρα τον βλέπουμε και σε έναν άλλο σημαντικό τομέα. Τη συμβολή του στη διαμόρφωση της συνείδησης του φύλου. Έχει παρατηρηθεί ότι στα αγόρια η συμπεριφορά επηρεάζεται από το ποιός από τους δύο – ο πατέρας  ή η μητέρα –  έχει τον κύριο ρόλο στη λήψη των αποφάσεων μέσα στην οικογένεια. Όπου ο ρόλος αυτός ανήκει στη μητέρα, ενώ οι πατέρες είναι πιο παθητικοί, τα αγόρια είναι λιγότερο πιθανό να αντιγράφουν τη συμπεριφορά του πατέρα τους. Έτσι εκδηλώνονται με ένα τρόπο, που θυμίζει λιγότερο τη συμπεριφορά που κατά παράδοση θεωρούμε αρσενική.

Η θηλυκότητα των κοριτσιών έχει σχέση με την αρρενωπότητα των πατέρων, την αναγνώριση, από την πλευρά του πατέρα, της ίδιας της μητέρας ως προτύπου για την κόρη του. Αυτή η πατρική επίδραση δεν περιορίζεται μόνο στην παιδική ηλικία, αλλά και στην εφηβεία και στην ενηλικίωση, δηλαδή οι κόρες παραμένουν επηρεασμένες, όταν σχετίζονται με πρόσωπα του αντρικού φύλου, από το είδος της σχέσης που πρωτοείχαν με το πατέρα τους, παρά με τη μητέρα τους. Η απροθυμία, η αδιαφορία, η εχθρικότητα των πατέρων έχει παρατηρηθεί ότι ευθύνεται κατά πολύ για τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες στη δημιουργία υγιών ετερόφυλων σχέσεων.

Στη φάση της εφηβείας ιδιαίτερα που είναι η μεταβατική περίοδος από την παιδική ηλικία στην ενηλικίωση και που πρόκειται για στάδιο ανησυχίας, αποπροσανατολισμού, κρίσης και επαναστατικής εξέγερσης, ο έφηβος καλείται να αποσυνδέεται όλο και περισσότερο, τόσο εσωτερικά, όσο και εξωτερικά από τους γονείς του – δηλαδή από τους πρώτους ανθρώπους που αγάπησε, και να ρυθμίζει μόνος του τη ζωή του. Σε αυτή τη δύσκολη φάση λοιπόν ο πατέρας είναι ιδιαίτερα χρήσιμος και σημαντικός. Ένας  από τους ρόλους του εδώ είναι και η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση των παιδιών. Σε αυτή τη φάση ο πατέρας καλείται να  επιστρατεύσει περισσότερες δυνάμεις, -ελεύθερο χρόνο, περισσότερο διάλογο, κοινές δραστηριότητες- κ.λπ.

Η ολοφάνερη τάση των νεαρών αγοριών να ταυτίζονται έντονα με τον πατέρα τους, φανερώνει το πόσο πολύ τον χρειάζονται διότι τα  προσανατολίζει μέσα στη κοινωνία και τα προστατεύει στη προσπάθεια τους να περάσουν χωρίς τραύματα από το δύσκολο στάδιο της εφηβείας. Οι συμβουλές του και οι εμπειρίες του έχουν πολύ μεγάλη αξία. Αναγνωρίζοντας τις ικανότητες του παιδιού του και ενθαρρύνοντας το στη πορεία της εξέλιξης του, το βοηθά να υπερνικήσει τα εμπόδια  της ζωής.

Για να μπορέσει να ανταποκριθεί επαρκώς σε αυτή τη δύσκολη φάση ο πατέρας  είναι σημαντικό να έχει δημιουργήσει ο ίδιος ένα συγκροτημένο εγώ. Όταν ο ίδιος μέσα από τη προσωπικότητα του εμπνέει εμπιστοσύνη, δεν χάνει την ελπίδα του, και διαθέτει, παρ’ όλες τις αντιξοότητες, θάρρος και τόλμη, θα προσφέρει και στα παιδιά του την απαραίτητη σιγουριά και ασφάλεια που χρειάζονται ότι θα τα καταφέρουν κι εκείνα. (Dr Horst Petri, «Μεγαλώνοντας χωρίς πατέρα», Μετάφρ: Μαρία Λάμπρου, Εκδ.Θυμάρι, Αθήνα 2003)   Ένας  τρόπος για να μπορέσει να καλλιεργηθεί η ψυχοσυναισθηματική-πνευματική ανάπτυξη του παιδιού που ενδεχομένως φαντάζει ιδιαίτερα απλός είναι οι εκδηλώσεις αγάπης και στοργής! Αυτό και μόνο το συναίσθημα της ασφάλειας ωθεί το παιδί στο να διευρύνει τη σκέψη του και  τη φαντασία του και να  εξελιχθεί πέρα από τα καθιερωμένα.

Επίσης το παιχνίδι είναι ένας βασικός συντελεστής που επιδρά στη γνωστική πρόοδο των παιδιών! Οι επιδεξιότητες του πατέρα σε αυτό τον τομέα λοιπόν μπορούν να επηρεάσουν την πνευματική του εξέλιξη καθώς από ότι φαίνεται οι πατέρες που έπαιξαν κρυφτό, μπάλα κλπ με τα παιδιά τους, βρέθηκαν να έχουν παιδιά πιο ανεπτυγμένα γνωστικά από κείνους που δεν τα κατάφεραν να παίξουν μαζί τους.

Τέλος ένας παράγοντας που οδηγεί το παιδί στην ψυχοσυναισθηματική -πνευματική του ανάπτυξη είναι η ελευθερία κινήσεων που ο πατέρας αφήνει στο παιδί χωρίς να προβάλλονται οι δικοί του φόβοι ή απωθημένα! Έτσι το παιδί οδηγείται στην ανάληψη πρωτοβουλιών, στην ανεξαρτησία και  τελικά στην αυτοεκτίμηση! Αν ο πατέρας δεν υπάρχει, αυτό ενδεχομένως να επιφέρει προβλήματα στη συγκέντρωση, τη συγκροτημένη σκέψη και στις σχολικές επιδόσεις. Τα παιδιά φαίνεται να έχουν έλλειψη ενδιαφέροντος για τα μαθήματα του σχολείου και μια γενικότερη παραίτηση από στόχους και κίνητρο για ζωή! Ωστόσο μια ιδιαίτερη πτυχή  της έλλειψης  του, που βασίζεται σε κάτι αντίθετο από το παραπάνω, είναι ότι τα παιδιά αυτά προκειμένου να συμψηφίσουν την απουσία του πατέρα θέτουν μεγαλεπήβολους στόχους όπως να καταξιωθούν κοινωνικά ή να γίνουν δυνατά μέσα από την έντονη επιθυμία για συσσώρευση δόξας και χρήματος. Επιπλέον όταν  ο πατέρας είναι απών τα παιδία αντιμετωπίζουν δυσκολίες στο να βρουν τον εαυτό τους και να προσανατολιστούν σωστά!

Να σημειωθεί εδώ ότι η απώλεια του πατέρα είναι σημαντικότερη στα αγόρια από ότι στα κορίτσια διότι υπάρχει η έλλειψη αντρικού προτύπου!

Γενικότερα,  φαίνεται πως τα παιδιά αδυνατούν να ανεξαρτητοποιηθούν, και στην προσπάθειά τους να σταθούν στα πόδια τους έχει παρατηρηθεί ότι γίνονται πιο επιρρεπή σε εξαρτήσεις. Οι σχέσεις τους με το άλλο φύλο χαρακτηρίζεται από μεγαλύτερο φόβο απόρριψης, εγκατάλειψης και δυσπιστία ενώ ίσως σε κάποιες περιπτώσεις  οι σεξουαλικές τους προτιμήσεις να κλείνουν σε άτομα του ίδιου φύλου.

Σε καμία περίπτωση ό,τι ειπώθηκε δεν μπορεί να θεωρηθεί απόλυτο και δεδομένο καθώς σε όλες τις παραπάνω θεωρίες ή έρευνες υπάρχουν εξαιρέσεις, καθώς η κάθε περίπτωση είναι διαφορετική. Παίζει πολύ σημαντικό ρόλο ο τρόπος που θα  διαχειριστεί την απουσία η μητέρα καθώς και ο λόγος για τον οποίο απουσιάζει ένας πατέρας… Είναι ένας θάνατος, ένα διαζύγιο, η εγκατάλειψη ή ένας πατέρας παρών-απών; Σε κάθε περίπτωση από αυτές, η ζωή έχει δείξει πως μπορεί να καλύψει τα κενά.

Για το Γλυφάδα metropolitans

Γράφει: η  Ιωάννα Πατσαβού, Κοινωνική Λειτουργός